روزنامه دولت علیه ایران ( جلد نخست) 550-472

مروری بر کتاب

مصور

میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری یکی از خاندان های بزرگ کاشان که نسب خود را به ابوذر غفاری -یکی از صحابه حضرت رسول اکرم (ص)- می رسانند، خاندان «غفاری» است. از این خاندان: صاحبان سمت قضاوت، حکومت، سیاست، طبابت، کتابت و صناعت فراوان به ظهور آمده، بخصوص از میان افراد آن، هنرمندان بزرگی برخاسته اند که هنر میهن خود را گاهی چند فرا پیش برده، بی گمان در سیر تحول و ترقی هنر نقاشی ایران در دو قرن اخیر تأثیر فراوان داشته اند.

از جمله آنان می توان از ابوالحسن المستوفی الغفاری، ابوالحسن صنیع الملک غفاری، ابوالحسن ثالث (یحیی غفاری، پسرابوالحسن صنیع الملک غفاری)، علیرضا غفاری، مسعود غفاری، ابوتراب غفاری و محمد کمال الملک غفاری، نقاشی مشهور و معروف نام برد. نیای بزرگ خاندان غفاری، قاضی عبدالمطلب غفاری کاشانی است که از رجال مهم کاشان بوده، در شورای دشت مغان که برای برگزیدن نادر به پادشاهی ایران برپا شده بود، نمایندگی کاشان و نطنز را داشته است و تصویر او درحالی که بر اسبی سوار شده و عازم شورای مزبور است توسط ابوالحسن المستوفی الغفاری، یکی از نواده های او ، در سال 1209 ﻫ .ق. نقاشی شده که اینک در مجموعه خاندان غفاری محفوظ است.

یکی از فرزندان قاضی عبدالمطلب غفاری، قاضی احمد (سمت قضاوت شهر کاشان را به عهده داشته) و فرزند قاضی احمد، میرزا معزالدین محمد بوده که از طرف کریم خان زند سمت حکومت کاشان و نطنز واداشته، معزالدین محمد نیز سه فرزند داشت که نخستین آن میرزا احمد بوده، دومی میرزا ابوالحسن نام داشته که کتابی به نام «گلشن مراد» در تاریخ زندیه به نام علی مرداخان زند تألیف کرده است و شغلش نقاشی بوده و سومین فرزند میرزا معزالدین محمد، میرزاعبدالمطلب همنام نیای بزرگ خود بوده، ایشان نیز صاحب دو فرزند ذکور به نام های میرزاابوالقاسم و میرزامحمد که میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک و میرزا بزرگ (پدر میرزا ابوتراب نقاش باشی و میرزا محمد کمال الملک) و میرزاعلیرضا، هر سه فرزند میرزا محمد مذکور بوده اند.

بدین گونه، میرزاابوالحسن اول عم پدر ابوالحسن ثانی (صنیع الملک، نقاش اثر امیرکبیر در صاحبقرانیه) و ابوالحسن ثانی (صنیع الملک) عموی ابوتراب و کمال الملک و پدر ابوالحسن ثالث (یحیی خان غفاری) بوده است. ـ شرح زندگی صنیع الملک (ابوالحسن ثانی): میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی، در حدود سال 1229 ﻫ .ق. متولد شده و پس از طی دوران کودکی و به انجام رسانیدن تحصیلات مقدماتی در حدود پانزده، شانزده سالگی برای تعلیم گرفتن نقاشی، نزد استاد «مهرعلی اصفهانی» نقاش دربار فتح علیشاه قاجار فرستاده شده است. …

روزنامه «وقایع اتفاقیه» که روزگارى توسط «میرزا تقى خان امیرکبیر» بنیان نهاده شده بود، سرانجام پس از فراز و فرودهاى فراوان در تاریخ «پنج شنبه نوزدهم شهر صفر المظفر ۱۲۷۷ قمرى» (برابر با ۱۲۴۰ شمسى) به روزنامه «دولت علیه ایران» تغییر نام پیدا کرد. روزنامه اى که طى ۱۰ سال با سه نام منتشر شده بود.

شماره نخستین آن با نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران»، ۴۶۹ شماره آن با نام « روزنامه وقایع اتفاقیه» و یک شماره از آن با نام «روزنامه وقایع» و حالا در شماره ،۴۷۲ نام روزنامه «دولت علیه ایران» بر آن نهاده شد تا دوره اى تازه را به دور از اندیشه هاى موسس مقتولش در پیش بگیرد. روزنامه دولت علیه ایران، روزنامه اى مصور بود که در آن تصاویر بزرگان مملکت، درباریان و شاهزادگان با دقت زیاد به چاپ مى رسید که این امر باعث شده روزنامه فوق به یک اثر نفیس هنرى تبدیل شود. این نقاشى ها کار نقاش بزرگ عهد قاجار «میرزا ابوالحسن نقاشباشى» ملقب به «صنیع الملک» (پسر عموى کمال الملک) است که هم نقاش روزنامه بود و هم مدیر روزنامه. دلیل گماردن صنیع الملک را به این سمت در همان روزنامه لیاقت و قابلیت وى در فن نقاشى ذکر کرده اند. متن این خبر که در شماره اول روزنامه (شماره مسلسل ۴۷۲) به چاپ رسیده، بدین شرح است: «چون میرزا ابوالحسن خان نقاشباشى در فن نقاشى مهارت کامل حاصل کرده است لیاقت و قابلیت خود را در حضور مهر ظهور همایون به درجه شهود و وضوح رسانده خاصه در باسمه تصویر [چاپ عکس] که از جمله فنون معظمه است مهارت دارد راى جهان آراى همایون شاهنشاهى علاقه یافت که این فن بدیع شریف نیز در ایران معمول و زیاد شود لهذا خدمت طبع روزنامه دارالخلافه را به عهده او محول و مرجوع فرمودند که به اقتضاى موقع در هر روزنامه چند مجلس تصویر چاپ شود چنانکه در روزنامه هفته گذشته و این هفته معلوم مى شود و فرمان همایون شرف اصدار یافته در حق او خلعت مرحمت گردید.»

روزنامه دولت علیه ایران داراى برترى هایى نسبت به روزنامه وقایع اتفاقیه بود. اولین خصوصیت این روزنامه در طرز و شکل صفحه آرایى روزنامه است، به طورى که در روزنامه وقایع اتفاقیه مطالب در هم و بدون هیچگونه تنوع و به طریق یکنواخت نگارش مى یافت و عنوان هاى آن روشن نبود ولى روزنامه دولت علیه ایران داراى حاشیه بندى منظم بود و عنوان هر مطلب در حاشیه روزنامه به چاپ مى رسید. این عنوان ها معمولاً در جهت عمودى یعنى در خلاف جهت سایر مطالب روزنامه نوشته مى شدند.

دومین تفاوت اساسى، مصور بودن این روزنامه است که براى اولین بار مطبوعات فارسى آن را به خود مى دیدند. نوع چاپ، کاغذ و زیبایى روزنامه فوق نیز به مراتب از روزنامه وقایع اتفاقیه بهتر بود. (جهانگیر صلح جو، تاریخ مطبوعات ایران و جهان، ص ۱۸۹) آرم روزنامه دولت علیه ایران، شیر و خورشید بود و مشخصات روزنامه در دو طرف آن نوشته مى شد. در زیر سرلوحه جمله «اخبار ممالک محروسه» به چاپ مى رسید و در بالاى سرلوحه در یک خط نام و شماره روزنامه و در یک خط دیگر تاریخ روز و ماه به حروف و تاریخ سال به عدد نوشته مى شد.

در سمت راست سرلوحه در خط اول شماره روزنامه به حروف و در خط دوم قیمت روزنامه که در شماره ،۴۷۲ نسخه اى۱۲ شاهى بود، نوشته مى شد. در سمت چپ سرلوحه در خط اول جمله «منطبعه دارالخلافه طهران» و در خط دوم قیمت اعلانات در روزنامه که سطرى ۱۰ شاهى بود چاپ مى شد. این روزنامه با چاپ سربى، قطع بزرگ در ۴ تا ۷ صفحه منتشر مى شد و خط آن نستعلیق ریز بود.

اولین خبر معمولاً تحت عنوان «حالات متعلقه بوجود مسعود همایون خلد الله ملکه و سلطانه» به طبع مى رسید که بیش از اندازه متکلفانه و متملقانه بود. در این روزنامه معمولاً اخبار به دو بخش «اخبار داخله ممالک محروسه» و «اخبار ممالک خارجه» تقسیم مى شد. در ذیل اخبار داخله، خبرهایى از ناصرالدین شاه و دربار و تیترهایى همچون «اخبار دارالخلافه طهران»، «وقایع و اخبار کرمان و بلوچستان»، «وقایع و اخبار خراسان»، «وقایع و اخبار دارالمرز»، «وقایع و اخبار آذربایجان»، ««وقایع و اخبار کردستان»، «وقایع و اخبار مملکت عراق»، «وقایع عربستان»، ««وقایع و اخبار فارس» و… به چاپ مى رسید.

در بخش اخبار ممالک خارجه عنوان هایى نظیر «ترجمه روزنامه پاریس»، «ترجمه روزنامه اسلامبول»، «ترجمه روزنامه دولت انگلیس»، «حکایت روزنامه فرانسه» و گاه نیز تیترهایى همچون «وقایع و اخبار دولت چین»، «وقایع حالیه فرنگستان»، «ترجمه راپورت معلمین مدارس پاریس» به چشم مى خورد. آگهى هاى دولتى نیز ذیل «اعلام دولتى» و «اعلان دولتى» و دیگر آگهى ها را با عنوان «اعلان» چاپ مى کردند.(سید فرید قاسمى، سرگذشت مطبوعات ایران، ص ۱۲۶۳) در شماره ۵۹۱ روزنامه مورخ ۸ ربیع الاول ۱۲۸۳ مطلبى به چشم مى خورد که حکایت از دگرگونى هایى در امور مطبوعاتى دارد. در این سال میل ناصرالدین شاه بر انتشار روزنامه هاى دیگرى قرار گرفت و با تغییر نام روزنامه دولت علیه ایران، چهار روزنامه، زیر نظر «علیقلى میرزا اعتضادالسلطنه» منتشر شد.

حکم شاه بدین شرح است: «چون توجه ملوکانه در انتظام امور دولتى از همه جهت زیاده است و در طبع روزنامجات که در اداره وزارت علوم است رهنماى تمام فرموده اند، حکم قضا توام به اعتضادالسلطنه وزیر علوم صادر شده که در هر ماهى چهار طغرا روزنامه از این قرار طبع شود و میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک از طرف وزارت علوم نایب باشد اول روزنامه دولتى بدون تصویر دوم روزنامه دولتى مصور [همان روزنامه دولت علیه] سوم روزنامه ملتى که بطور آزادى نوشته شود چهارم روزنامه علمى.» از جمعه ۵ ربیع الثانى ۱۲۶۷ قمرى که روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران انتشار یافت تا پنج شنبه ۱۰ ذیحجه ۱۲۸۷ قمرى (۱۲۶۰ شمسى) که شماره ۶۵۰ روزنامه دولت علیه ایران منتشر شد، بیست سال و هفت ماه و بیست و شش روز است که در این مدت روزنامه دولت با سه عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه»، «روزنامه وقایع اتفاقیه» و «روزنامه وقایع» پیش از «روزنامه دولت علیه ایران»انتشار یافت و پس از آن روزنامه دولت علیه ایران به دو شکل بى تصویر و مصور و سپس روزنامه دولتى بى تصویر و ۲ شماره مصور و به دنبال آن مجدداً روزنامه دولت علیه ایران منتشر شد که تا شماره ۶۵۰ دوام آورد. (همان، ص ۱۲۹۹)

یک نمونه از اعلان هاى منتشر شده در شماره ۴۸۵ روزنامه دولت علیه ایران به قرار ذیل است: «در خانه مرحوم میرزا عباس پروسکى که سفارت خانه است اسباب و اموال ایلچى دولت پروس که فوت شده در ششم شهر رمضان حراج خواهد شد و اسباب هاى قطعه خوب در آنجا هست هر کس طالب باشد در سیم [سوم] شهر مزبور بیاید اسباب را ملاحظه کند که در روز حراج هر چه مى خواهد بخرد.»

 روزنامه با چاپ سنگی و معمولاً در چهار تا هفت صفحه به قطع وزیری بزرگ چاپ شده. سرلوحه روزنامه عبارت از علامت رسمی دولتی است یعنی شیر و خورشیدی است که شیر در دست شمشیری دارد. از خصوصیات روزنامه دولت علیه ایران یکی تصاویر زیبایی است که از امرا و بزرگان در آن رسم شده و دیگر عنوان مطالب مهمه هر صفحه است که در حاشیه به خط نستعلیق طبع گردیده که در حقیقت می‌توان آن‌را فهرست مندرجات هر نمره روزنامه دانست. اهمیت تصاویر مذکور قطع نظر از جنبهُ نقاشی آن‌ها در این است که تمام با لباس‌های معمول زمان و جبه‌های ترمه و کلاه‌های بلند است و برای اطلاع از طرز لباس زمان نمرات روزنامه بسیار مفید است.این نخستین روزنامه مصور فارسی شمرده می‌شود.

عناوین و خبرهایی از قبیل اخبار داخله ممالک محروسه و اخبار ممالک خارجه، عکاسی، خبرهای اوضاع آب و هوا، اخبارات متفرقه، اخبار حوزه مدیریت اعتضادالسلطنه در این روزنامه به چشم می‌خورد. در سومین شماره سال هفتم نیز مطلبی به چشم می‌خورد که حکایت از دگرگونی‌هایی در امور مطبوعاتی دارد.[…] و بدین ترتیب زمینهُ تغییر نام روزنامه فراهم آمد و از شمارهُ ۵۹۳ (پنج‌شنبه ۳ جمادی‌الاولی ۱۲۸۳ ق) تا شماره ۶۳۸ (پنج‌شنبه ۳ شوال ۱۲۸۶ ق) بر این نشریه نام روزنامه دولتی را گذاردند . وجه مشترک اصلی آن‌چه که با نام روزنامهٔ وقایع اتفاقیه اشتهار دارد با دورهٔ نشریه‌ای که با عنوان روزنامه دولت علیه ایران شناسانده می‌شود افزون بر بسیاری از خصوصیات شماره پیاپی روزنامه دولت علیه ایران است که در ادامهٔ شمارهٔ سریال روزنامهٔ وقایع اتفاقیه قرار دارد.

سال پایانی روزنامه‌ای که ابتدا با نام روزنامه دولت علیه ایران و سپس با عنوان روزنامه دولتی و مجدداً به اسم روزنامهُ دولت علیه ایران انتشار یافت، سال دهم است که با انتشار شماره ۶۴۲ (پنج‌شنبه ۱۶ ربیع‌الاول ۱۲۸۷ ق) آغاز می‌شود با نشر شمارهُ ۶۵۰ (پنج‌شنبه ۱۰ ذی‌حجه ۱۲۸۷ ق) به تاریخ می‌پیوندد